---

Giriş:

Yüzyıllar boyunca Türkiye topraklarında çeşitli gayr-i müslim topluluklarla birlikte yaşamaktayız. Ermeni, Musevî ve Rum asıllı vatandaşlar, gerek dinî gerekse kendi kültürel ihtiyaçları için serbestçe kitap, dergi ve yıllık yayımlamış ve yayımlamaktadırlar (1).

Karamanlı denilen, Türkçe'den başka dil bilmeyen ancak Grek harfleriyle Türkçe (2) yazıp okuyan bu topluluk ile, Ermenilerin kendi harfleriyle Türkçe basılmış hayli yayınları vardır. Musevîlerin İbranî harfleriyle Türkçe basılmış pek kayda değer bir yayınları yoktur (3).

Bu yazımızda V. Millî Türkoloji Kongresi'ne (26-30 Eylül 1983) sunduğumuz "Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar" adlı bildirimizin halk kitapları bölümünü yayımlıyoruz(4).

Bugüne kadar bu konu üzerinde önemli bir araştırma yapılmamıştır. Batılı araş- tırmacılar, Ermenilerin kendi harfleriyle Türkçe ürettikleri edebiyata Litterature Armeno-Turque (Türk-Ermeni Edebiyatı) adını vermektedirler. Hayk Berberyan, Türk-Ermeni edebiyatı ilişkisine tarafsız şeklide yaklaşanlardan birisidir (5). İki yıl önce Avedis K. Sanjian ve Andreas Tietze’nin birlikte yayımladıkları, Eremja Chelebi Kömürjian's Armeno-Turkîsh Poem The Jewish Bride (Budapest, 1981) adlı eserin giriş kısmında (s. 9-12) Prof. Sanjian da kısaca Türk-Ermeni edebiyatına değinmiştir (6).

Ülkemizde yapılan yayınlara gelince, bunlar daha ziyade halk edebiyatı üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Türkçe yazan ve söyleyen birçok Ermeni aşuğunun şiirleri çeşitli dergi ve gazetelerde yayınlanmıştır. Prof. Fuad Köprülü’nün "Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerindeki Tesirleri", (Darülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Cilt II, No. 1; Mart 1338/1922, s. 1-30) adlı önemli makalesinde (7) "... Ermenilerin Türk kültürünü benimsedikleri hakkında daha kesin bir fikir verebilmek için Ermeni harfli Türkçe kitap, gazete ve mecmualar üzerinde yapılacak özel bir araştırma bu hususu bir kat daha kuvvetlendirecektir." demektedir (8). Biz de bu fikirden hareket edip araştırmaya yöneldik. Hayli ilginç malzemeyle de karşılaştık.

Sovyet Ermenistanı ve Azerbaycan'da bu saha ile ilgili kaynaklar, Fikret Türkmen'in IV. Milletlerarası Türkoloji Kongresi'ne (20-25 Eylül 1982) sunduğu "Türkçe Çalıp Söyleyen Ermeni Âşıkları" adlı bildirisinde (9) oldukça etraflı bir şekilde verildiği için biz onları burada tekrarlamayacağız.

Türkiye ve dışında basılmış Ermeni harfli Türkçe kitapların derlenmesinde kaynak zorluğu çektik. Bu konuda ülkemizde yapılmış özel bir bibliyografya çalışması yoktur (10). Ayrıca kütüphanelerimizde bu tür kitaplara az sayıda rastlanması primer bir bibliyografya çalışmasını da güçleştirdi (11).

Türkiye dışında yapılan bibliyografik araştırmalara gelince: Erivan Edebiyat ve Güzel Sanatlar Müzesi eski direktörü, Karnik Istepanyan'ın uzun yıllardır hazırladığı Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar Bibliyografyası, henüz yayımlanmamıştır. Erivan, Miasnikyan Kütüphanesi yayınları arasında Hagop S. Anasyan başkanlı- ğında hazırlanan Hay Hınadib Kırki Madenakidagan Ttutzak 1512-1800 (Erivan, 1963; 1512-1800 Yılları Arasında Basılan Ermeni Kitaplarının Bibliyografik Fihristi) ve Hayk Davidyan'ın, Hay Kırkı 1801-1850 Tıvagannerin (Erivan, 1967; 1801-1850 Yılları Arasında Ermenice Kitaplar) adlı kaynaklarda Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe kitaplar kronolojik bir sırayla karışık ve açıklamalı olarak verilmiştir. Yine Hagop S. Anasyan’ın hazırladığı, Haygagan Madenakidutyun V-XVIII (2 Cilt, Erivan, 1959-1976; V-XVIII. yy.’lar Arası Ermenice Kitaplar Bibliyografyası) adlı kronolojik ve kitap ismine göre düzenlenen bibliyografya ancak Ermeni alfabesinin ilk İki harfi olan ayp ve kim (A ve P)’de kalmıştır. Ne var ki bu üç kaynakta da gözden kaçan bazı kitaplar vardır. Bu kaynaklara göre yayınları 1850 yılına kadar izleye- biliyor, bu yıldan sonra güçlükle karşılaşıyoruz.

Araştırmamıza Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe kitaplar için birlikte hazırlanmış kitabevi yayın katalogları hayli yararlı olmuştur (12). Kudüs Ermeni Patrikhanesi ile Venedik Saint Lazaro ve Viyana Mıkhıtarist Manastırlarının yayın katalogları daha düzenli bir şekilde hazırlanmıştır (13).

Dört bölüm altında topladığımız halk kitaplarını, 1- Meddah hikâyeleri, 2- Nasreddin Hoca fıkraları, 3 - Halk hikâyeleri, 4 - Bazı destanlar başlıkları altında kronolojik sırayla ve yer yer açıklamalar yaparak tanıtmaya çalışacağız.

 

I - Meddah Hikâyeleri (14):

1 - Meddah Hikâyesi Hacı Vesvese'nin (Asıtane, 1871, 35 s.).

Ne yazık ki meddah hikâyelerinden günümüze çok az malzeme kalmıştır. Türkçe tek başına basılı meddah hikâyesi olarak bilinen ve pek nadir bulunan, Hikâye-i Hacı Vesvese'dir (İstanbul, y.t.y., 29 s. Taş baskısı; Özeğe, II, s. 566). Ermeni harfli Türkçe baskıdan yararlanıp, Hermann Paulus, Hadschi Vesvese ein Vortrag des türkischen Meddah's Nazif Efendi (Erlangen, 1905) metni Latin harflerine aktarmış ve Almanca’ya da çevirmiştir. Hikâye 19. yy.'ın ünlü meddahlarından Nazif Efendinindir. Konu olarak "Binbir Gece Masalları"ndaki Çocuk Doğuran Kadı ile büyük benzerlik gösterir. Türkçe bir metni için bak.: Özdemir Nutku, Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri (Ankara, 1976, s. 241-257).

2- Meşhur Meddah Kız Ahmed Efendi’nin Rivayet Ettiği Kapucubaşı Hikâyesi. Taklitleri ile Beraber (Asıtane, 1871, 31 s.)

Bir önsözle Fikret Türkmen tarafından metin Latin harflerine aktarılmıştır. "Ermeni Harfleri İle Basılmış Bir Meddah Hikâyesi —Kapucubaşı—", Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı (Ankara, 1976, s. 280-293).

3- Meşhur Meddah Kız Ahmed Efendinin Rivayet Ettiği Lüleci Ahmed’in Menkıbesi (15) (İstanbul, Vezir Hanında No. 20, 1872, 45 s.).

Hikâyenin Türkçe metni için Mehmed Hilmi, Eğlence (İstanbul, 1298/1881, s. 174-216). Yine kısaltılmış olarak aynı yazarın, Gülünçlü Sahne-i Meddah (Forma No. 1, İstanbul, 1326/1908, s. 10-16) ve Özdemir Nutku, Age. (s. 235-240). Ermeni harfli metinden yararlanıp Georg Jacob, ilk 17 sayfayı Latin harflerine aktarmıştır, bak.: Türkisches Lesebuch (Erlangen, 1903, s. 9-15).

4- Meddah Kitabı Derun-ı Kitapta Her Nevi Menkıbe Mevcuttur İstanbul, Matbaa-i T. Divitciyan, 1873, 45 s.).

No. 1'in yalnız başlığı değişik ikinci baskısıdır.

 

II - Nasreddin Hoca Fıkraları (16):

5- Nasreddin Hoca Latifeleri (Asıtane, Araboğulların Tabhanesinde, 1853, 64 s.).

Kitabı ilk tanıtan Kevork Pamukciyan’dır. "Nasreddin Hoca Fıkralarının Ermeni Harfli Türkçe İlk Baskısı", Türk Folkloru (Sayı 5, Aralık 1979, s. 4-5). Ayrıca 1873, 1886 bir de tarihsiz tabı belirtilmiştir. Türkçe olarak bulabildiğim en eski baskısı, Letaif-i Hoca Nasreddin (İstanbul 1253/1837)'dir.

6- Nasreddin Hoca’nın Tuhaf Latifeleri (Asıtane, 1873).

7- Nasreddin Hoca'nın Tuhaf Latifeleri (Türki lisanından tercüme olunarak tab ve temsil kılındı. İstanbul, Kavafyan Matbaası, 1875, 64 s.).

8- Nasreddin Hoca’nın Tuhaf Latifeleri (Istanbul, Kavafyan Matbaası, 1886).

9- Nasreddin Hoca’nın Tuhaf Latifeleri (y.t.y., 48 s.).

 

III — Halk Hikâyeleri:

10- Batmutyun (Hikâye) Pontsianos Gayserin ve Takuhi Sultan'in ve Evlâdı Tiogğedianos ve Yedi İlimdar Kimesnelerin (İstanbul, 1803, 222 s.).

Yedi Alimler Hikâyesi'nden bir uyarlamadır. Türkçe baskısı, Yedi Alimler Hikâyesi (İstanbul, 1289/1872).

11- Pontsianos Padişah ve Yedi Alimler (Kadimden lisan-ı ecnebiyeden Ermenice’ye ve badehu kaba Türkçe’ye tercüme olunup bu defa Türkçe’nin ıstılahatı düzelip müceddeden tab olunmuştur. İstanbul, Deroyents Tabhanesinde, 1864, 205 s.).

1867 Karamanlıca baskısında .Türkçe’den çevrildiği belirtiliyor, bak.: (Salaville. III, No. 155).

12- Yedi Alimler ve Pontsianos Padişahın Hikâyesi (İstanbul, Onnik Arzumanyan Matbaası, 1912, 132 s.).

İçinde "Yedi Alimler" (s. 1-84), "Harflere Talih" (s. 85-110), "Burçlar" (s. 111 - 118), "Rüyaların Manaları" (s. 119-132) gibi bölümler vardır.

13- Yedi Alimler ve Pontsianos Padişahın Hikâyesi (İstanbul, 1925).

14- Âşık Garip Hikâyesi. Türküleri İle Beraber (Asıtane, 1870).

15- Âşık Garip Hikâyesi. Türküleri İle Beraber (İstanbul, 1910, 86 s.).

16- Hikâye-i Âşık Garip. Türküleri İle Beraber (3. defa tab olundu. Atina’da Glia Kütüphanesi Matbaası, 1924, 96 s.) "iç kapağın arkasında, Copyright by S. and H. Sarkissian Bros, Detroit USA" kaydı var.

Anlaşılan Amerika Birleşik Devletleri’ne geçen ve kendi dilini bilmeyen Ermenilerin okuması için bastırılmıştır. Âşık Garip üzerine mukayeseli bir araştırma için bak.: Fikret Türkmen, Âşık Garip Hikâyesi (Ankara, 1974).

17- Âşık Kerem Hikâyesi (Asıtane, 1870).

18- Âşık Kerem ile Aslıhan'ın Hikâyesi. Türküleri İle (Türkçe lisanından tabı ve temsil kılındı. İstanbul, Holas Matbaası, 1911, 150 s.).

19- Hikâye-i Âşık Kerem ile Aslıhan. Türküleri ile Beraber (İstanbul, Artin Asadoryan Matbaası, 1925, 150 s.).

20- Âşık Kerem ile Aslı Hanım (İstanbul, 1926)

Bu hikâye ile ilgili toplu bir araştırma için bak.: Şükrü M. Elçin, Kerem ile Aslı Hikâyesi (Ankara, 1949).

21- Âşık Kurbanî (Asıtane, 1870).

Türkçeleri iki tarihsiz taş baskısı kitaptadır. Hikâye-i Varaka ile Gülşah (kenarında) İstanbul, t.s. 80 s. ve Perizad ile Âşık Kurbanî. İstanbul, t.s.

22- Tahir ile Zühre’nin Hikâyesi ve Türküleri (Lisan-ı Türkiden hurufatı Ermeniyana nakl olundu. İkinci defa tab olundu. İstanbul, Bedros Cezve- ciyan Matbaa, 1870, 91 s.).

Bu hikâyenin birinci tabını tespit edemedik. Türkçe ilk baskısı ise Hikâye-i Tahîr ile Zühre (İstanbul, 1266/1850).

23- Tahir ile Zühre (İstanbul, H. Markaryan Matbaası, 1875, 87 s.).

Son yapılan bir araştırmada Ermeni harfli Türkçe baskılar belirtilmiyor, bak.: Fikret Türkmen, Tahir ile Zühre (İstanbul, 1983).

24- Zeycan u Esman (Asıtane, 1870).

25- Hikâye-i dü Ferzenden be Namanî Zeycan u Esman (İstanbul, B. Cez- veciyan Matbaası, 1873, 40 s.).

Bu baskıdan Latin harflerine aktarılmış ve Almanca tercümesi için bak.: Otto Spies, "Esman und Zedschan. Ein türkischen Volksroman aus Kleinasien nach einem armenisch-türkischen Druck", Anthropos (Cilt XX, 1925, s. 653-677; 1001 - 1031).

26- Zeycan-ı Esman Hikâyesi (İstanbul, 1896).

27- Hikâye-i Köroğlu (İstanbul, H. Kavafyan, 1875).

Karamanlıca baskısında (İstanbul, 1872, 34 s.) Ermenice’den çevrildiği belirtiliyor (Salaville. İli, s. 49, No. 176). Burada verilen bir kaynağa göre, J. T. Pam- bukis tarafından Köroğlu'nun Digenis Acritas adlı bir Grek epik’ine dayandığı ileri sürülüyor (?) (s. 50-51). Bu ünlü hikâye için ayrıca bak.: Pertev N. Boratav, Köroğlu Destanı (İstanbul, 1931).

28- Leyla ile Mecnun. Türküleri ile (İstanbul, H. Kavafyan Matbaası, 1872, 66 s.).

29- Leyla ile Mecnun (Merzifon, 1911

İç kapakta geçen Dikran Çituni ismi herhalde çevirenin ismi olsa gerek, bak.; (Ohannes Kıhçyan Kitabevi Katalogu, 1914-1915).

30- Melik Şah ile Güllü Hanım'ın Hikâyesi. Türküleri ile Beraber (Asıtane, 1876, 51 s.).

31- Hikâye-i Şah İsmail ile Gülizar Hanım, Türküleri ile Beraber (Asıtane, 1870).

Hikâye ile ilgili bir araştırma ve Almanca çevirisi için bak.: Hans-August Fischer, Schah İsmail und Gülizar. Ein türkischer Volksroman (Leipzig, 1929).

32- Hikâye-i Şah İsmail ile Gülizar Hanım. Türküleri ile Beraber (İstanbul, Koçunyan Matbaası, 1912, 48 s.).

33- Hikâye-i Mahifiruz ile Razınihan, Gev.: K. Kavafyan (İstanbul, Tabha- ne-i H. Deroyents, 1871, 43 s.).

Hikâye için ayrıca bak.: Walter Ruben, "Raznihan ile Mahfiruze", Ülkü, No. 102 (Ankara, 1941).

34- Tayyarzade Hikâyesi (İstanbul, 1872, 32 s.).

35- Hikâye-i Ferhad ile Şirin (Asıtane, 1870).

36- Hikâye-i Mansure. Sahib-i intikal Hagop Takvoryan (Asıtane, Matbaa-i Hayastan Yats, 1877, 32 s.).

Türkçe baskısı, Hikâye-i Mansur (İstanbul, 1284/1868, 35 s.; Özeğe, II, 567).

37- Arzu ile Kamber (İstanbul, 1875).

38- M. B. (Mustafa Behçet Efendi). Kitab-ı Hezar Esrar (İkinci defa tashih olunup ve suret-i vazıhanede lisan-ı Türki ve Ermeniü’l huruf olarak tab olundu. Asıtane, H. Kavafyan Matbaası, 1889, 202 s.).

Birinci baskısını göremedik. Türkçe baskısı, Hezar Esrar (İstanbul, 1285/1868). Mustafa Behçet Efendi eskilerin birtakım kocakarı ilaçlarını, tecrübelerini toplamış, sonra kardeşi Abdülhak Molla bunları 1000’e çıkarmaya çalışmış, ömrü yetmemiş Daha sonra oğlu Avrupa’da modern tıp öğrenimi gören Hayrullah Efendi esrar sayısını 1000'e ulaştırmıştır. Ayrıca bak.: Abdülhak-Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (İstanbul, 1943, s. 195-196). Kitaptan örnek oiarak bazı esrarlar. Esrar No. 148: "Bir horozun başı susam yağı ile yağlansa, ötmekden fariğ olup, başı yağdan, temizlenmedikçe ötmeğe başlamaz." Esrar No. 202: "Bir denk arslan tersi, şarap ile karıştırılsa, işrete mübtela olan kimseye içirilse, ol âdem nefret ıdüp bir daha işret kullanmaz". Esrar No. 451 : "Bir kimesne turna kuşunun iç yağından yese, o! âdeme zehir kâr etmez". Esrar No. 460: "Sancılayan kelb, eşe ğin zırlamasını işitse, sancısı teşeddüd eder deyu nakl olunur".

39- Horoz Kardeş (İstanbul, 1886).

İçinde 85 tane atasözü bulunan bu hikâye için bak.: Georg Jacob, Xoros Kardasch (Bruder Hahn) Ein orientalisches Marchen-und Novellenbuch (Berlin, 1906). G. Jacob, tarihsiz bir Türkçe baskısından haber veriyorsa da biz bu baskıyı göremedik (s. V). Ayrıca Jacob, Horoz Kardeş’in Türkçe baskısından iki parçayı, Türkisches Lesebuch (Erlangen, 1903)'de yayınladı. Bimen Zartaryan’ın "Ermeni Edebiyatında Türkçe Atasözleri" (Jamanak Gazetesi, 17 Nisan 1944) adlı yazısında; kendisinde bulunan 1836 tarihli Ermeni harfli Türkçe bir elyazmasındaki kayıtta, hikâyenin aslı İstanbullu Kirkor Sargavak adlı birisi tarafından yazılan Manuk Çocuğun Tarihi’dir. Hikâye sonradan Horoz Kardeş adıyla basılmış ve baskılarda yazarın ismi geçmemektedir. Bu görüş şimdilik bir iddiadan başka bir şey değildir. Horoz Kardeş, Ermenice'ye de Aklor Yeğpayr (6. bas. İstanbul, 1924) adıyla çevrilmiştir.

40- Horoz Kardeş (İstanbul, Arzuman Matbaası, 1912, 62 s.).

41- Viçen Tilkiyan, Dürbin-i Aşk ve Mahbube-i Milel (İstanbul, Tozluyan Matbaası, 1872).

Türkçesi, Âşıkla Maşuk Dürbünü Her Milletin Güzeli (5 Cilt, İstanbul, Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye Matbaası, 1289/1872; Özeğe, I, 83). Her iki baskı da aynı tarihte basılmıştır. Ermeni harfli Türkçe baskısında "İhtar" başlığı altında A. K. Tozluyants imzalı yazıda : "Viçen Tilkiyan Efendi’nin maharet-i kitabette oldukça şöhreti olduğunu bildiğimizden, kendisine olunan teklifimiz üzere, işbu hikâye mümaileyh efendi tarafından kaleme alındı. Acizleri her ne kadar bu müfid hikâyenin lisanımız hurufatı ile tab'ı neşrini arzular idik ise de, bazı sebeblere mebni ilk evvel hurufat-ı Türkiye ile tab’ı neşri caiz görüldü. Mademki şimdi tab’ının hitamına yaklaşılmıştır. Bizim vesair bazı zatların arzusu üzere artık şu ya bu tefekkürlerle beklemeyerek, nasıl ki Türkçe'nin öyle de bunun, bizim mesarifatımızla tab’ına ibtidar kılındı. İmdi, umarık ki ehalimiz tarafından kabuliyet ve teşvikat gösterilerek, sair müfid elyazıların tab'ı neşrine bir güna vasıta olmuş olurlar". Türkçe baskısındaki mukaddime (5.2-4), Vazı olarak imzalanmıştır (herhalde vaz'ı-ı demek istiyor). Ermeni harflisinde ise Viçen Tilkiyan’ın imzası vardır. Bugüne kadar incelenmemiş bu didaktik hikâye kitabı otuz gün üzerine düzenlenmiştir. Sırasıyla birinci gün: "Çerkeş Güzeli, Ma’şuka Olan Kızın Hali, Kastamoni Güzeli, Ma’şukun Hatrı İçin Neler Olur, Evvelki Menkıbenin Bakiyesi, Et Kesimi Güzeli, Rum Güzeli, Elina’nın Nişanlısı, Zorla Tamağ, Ermeni Güzeli, Kadının Desisesi, Nifak, Alafranga Güzeli, Mesne (Nemse) Güzeli, Macera-i Müdahin, Cebren Âşıklık, Mezardan Çıkan Kız, Aşka Düşen Kocakarı, Vakt ü Zeman Güzeli, Kukla Güzeli, Osmanlı Güzeli, Haydudlar, Köy Odası, Âşıklık Ne Müşkil Derddir, Kıral Kızı, Göze Görünmemek İlacı, Muhabbet İlacı, Sahte Kandırış, Refikanın Pederine Rast Gelişi, Güzellik Dahi Bir Beladır" gibi hikâyeler vardır. Viçen Tilkiyan’ın hayatına dair bilgiye biz rastlayamadık. Alafrangalığı tenkit eden ve Batı'dan mal ithaline karşı gelen bir kitabı, Şarkta Alafranga Yahut Ticaretimizin Gün be Gün Daralmasının Asıl Sebepleri (Asıtane, 1867) ile Gülünya Yahut Kendi Görünmeyerek Herkesi Gören Bir Kız (İstanbul, 1868) adlı telif roman ve Yedi Dilberler (İstanbul, 1881) adlı kitapları vardır.

 

IV — Bazı Destanlar (17):

42- Mahdesi Kevork Misakyan, Canabarh Yerçangutyan (Saadet Yolu) (Kostantinopolis, 1869).

Kitabın kapağı Ermenice’dir. Saadet Yolu adlı 30 dörtlükten meydana gelmiş bu uzun şiir, günün şartlarından şikâyet edip yakınır.

43- Yeni Mecmua. Gazel, Divan, Koşma, Tecnis, Şa(r)kı, Kalender, Semai, Tecnis Maniler, Dasitan Yahudi Agobun (Asıtane, 1878, 16 s.).

Gazel müseddes Fenniya (s. 1), rubai Baharî’nin (s. 2), rubai Sedayi’nin (s. 2-3), divan Feyziya (s. 3), divan Fenniya (s. 3-4), divan Cehdiya (s, 4), divan Fenniya (s. 4-5), semai müseddes Fenniya (s. 5), semai müseddes Perveriya (s. 5-6), semai şarkı dübeyt Fenniya (s. 6-7), kalender Bahariya (s. 7), kalender rubayı Fenniya (s. 7-8), gazel Fenniya lisan-ı Ermeni (aynen s. 8), semai müseddes Serveriya (s. 9), koşma Hemmiya şa(r)kı (s. 10), şa(r)kı koşma Fenniya (s. 10), koşma Fenniya (s. 11), koşma Hemmiya (s. 11), Yahudi Agobun destanı (s. 12-16) ve bir güzelleme mezmum (s. 16).

Burada adı geçen şair veya ozanların ayrıca kimlikleri üzerinde durulması gerekir.

Yazımızda 43 tane Ermeni harfli Türkçe kitabı tanıtmaya çalıştık. Bu tür kitaplar daha fazla olabilir. Amacımız ilerde bu konuda karşılaştırmalı araştırma yapacaklara yardımcı malzemeyi ortaya koymaktır.

 

---

(1) Burada verdiğimiz Ermeni basım ve basını ile ilgili kaynaklarda Türk matbaacılığını ve basınını ilgilendiren ilginç bilgiler vardır. Karakin Zarpanelyan, Badmutyun Haygagan Dıbakrutyan (Venedik, 1895-Ermeni Matbaacılık Tarihi); Arakel Papahanyan, Haygagan Dıbakrutyun (Tiflis, 1904-Ermeni Matbaacılığı); Teotik Lapcinciyan, Dib ü Dar (İstanbul, 1913- Baskı ve Harf). Özellikle bu önemli kitapta Türk matbaacılığını ilgilendiren kıymetli bilgiler vardır. Ebüzziya Tevfik, "Ermeni Tıbaatinin 400. Sene-i İhtıraı", Mecmua-i Ebüzziya (Cilt 13, No. 140, 16 R. Evvel 1330/1912, s. 382-383); Kmarik Gorgodyan, Hay Dıbakir Kirkı Gosdantnubolsum 1567-1850 (Erivan, 1964-1567-1850 Arasında İstanbul’da Basılan Ermenice Kitaplar); Kevork Pamukciyan, "Istanbulahay Dıbakrutyan 400. Amyagin Artiv", Şoğagat (İstanbul, 1967, s. 7-22); Raymond Kevorkyan, Les debuts de l’imprimerie Armenienne et l’Occident 1511-1692 (Paris 1980 - Göremedik); Grigoris Kalemkâryan, Badmutyun Hay Lirakrutyan (Viyana, 1893, Ermeni Gazeteciliği Tarihi); Vahan Zartaryan, Tırkahay Lırakrutyun 1832-1932 (Kahire, 1932, Türkiye Ermenilerinin Gazeteciliğinin 100. Yıldönümü); Kamik Istepanyan, "Hayatar Türkeren Hay Mamulı" (Ermeni harfli Türkçe Ermeni basını), Hay Barperagan Mamuli Batmutyunits (Cilt I, Erivan, 1963, s. 237-274’te) Yay. A. B. Karinyan (Ermeni süreli yayın basın tarihinden); Amalia Giragosyan, Hay Barperagan Mamuli Madenakidutyun 1794-1967 (Erivan, 1970, Ermeni Peryodik 1794-1967 Basın Bibliyografyası); Hayk Haçaduryan, Haygagan Oratzuytzneri yev Daretzuytzneri Madenakidutyun 1513-1973 (Erivan, 1976, 1513-1973 Ermeni Takvimleri ve Yıllıkları Bibliyografyası).

(2) Severien Salaville ve Eugene Dalleggio, Karamanlidika. Bibliographic Analytique d’Ouvrages en Langue Turque Imprime en Caracteres Grecs (3 Cilt, Athene, 1958-1974). Bu önemli bibliyografyada 1584-1900 yılları arasında yayımlanmış 333 kitap tespit edilmiştir. 1900-1923 yılları arasındaki kitapları tanıtacak olan 4. cildi yayımlanmak üzeredir.

(3) Avram Naom 1877 - ? (İbrahim Nom) adlı avukat Meşrutiyet’in ilanı yılında Mir’at adlı edebi bir gazete yayınma başladı. Burada bütün Türkçe yazan Muse- vîlerin yazılarına yer verdi. Bunların eserlerini toplayıp bir antoloji düzenlemeye çalıştı. Daha sonra Türkçe bilmeyen Musevîlere Türkçe okuyup yazma kurallarını gösteren Ceride-i Lisân adlı bir gazete çıkarmaya başladı. Bu yayınlan ile yıllarca Musevîlere Türkçe öğretmek için uğraştı, bak.: Sadeddin N. Ergun, Türk Şairleri (Cilt II, İstanbul (y.t.y.), s. 597).

(4) Kongreye sunduğumuz bildirinin "Ermeni Harfleriyle Basılmış Türkçe Atasözleri Kitapları", bölümü için bak.-. Türk Folkloru (Sayı 53, Aralık 1983, s. 5-6).

(5) Hayk Berberyan, "La Litterature Armeno-Turque", Philologiae Turcicae Fundamenta (Cilt II, Wiesbaden, 1964, s. 809-819).

(6) Hıristiyan fırıncı Arnavut Dimo ile Musevî Mırkada arasında geçen uzun manzum bir hikâyedir. Devrinde rağbet görmüş hikâye birkaç kere Rumca’ya da çevrilmiştir. Ermeni harfli iki Türkçe yazmaya dayanılarak meydana getirilen metni Prof. A. Tietze dil, morfoloji, sentaks ve transliterasyon yönünden incelemiştir. Eremya Çelebi için ayrıca bak.: Edmond Schütz, "Jeremia Celebis Türkische Werke", Studia Turcica (Budapest, 1971, s. 401-430).

(7) Makale daha sonra yeni harflere de çevrilmiştir. Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları (Ankara, 1966, s. 239-269).

(8) Fuad Köprülü, A.g.e., s. 260.

(9) Bildiri daha sonra "Türk-Ermeni Âşık Edebiyatı İlişkileri", Osmanlı Araştırmaları III (İstanbul, 1982, s. 13-20) adı altında basılmıştır. Yazıda yanlışlıkla Hayk Berberyan’ın makalesi, Jean Deny ile Edward Tryjarski’nin sanılmıştır. Sonuncu yazarlar birlikte "La Literature Armeno-Kiptchak", adlı makaleyi aynı yerde yayımlamışlardır (s. 301-808).

(10) Rahmetli üstadım Seyfeddin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu (5 Cilt, İstanbul, 1971-1979) adlı büyük eserinde çok az sayıda olsa dahi Ermeni harfli Türkçe kitaplar için yardımcı olmaktadır. İsmail H. Sevük, Avrupa Edebiyatı ve Biz (2 Cilt, İstanbul, 1940-1941)’de bazı kitapları tanıtmaktadır. Cevdet Perin, Tanzimat Edebiyatında Fransız Tesiri, (İstanbul, 1946) adlı çalışmasında 1859-1900 yıllan arasında Türkçe’ye çevrilmiş olan Batı romanlarının kronolojik listesini verirken bazı Ermeni harfli Türkçe’ye çevrilmiş romanları da göstermektedir. Fakat bunlar tam ve doğru olmaktan uzaktır.

Kevork Pamukciyan da 1923-1972 yıllan arasında İstanbul’da basılan 1032 tane Ermenice kitap arasında bazı Ermeni harfli Türkçe kitaplan da tanıtmaktadır "Madenakidutyun Hanrabedagan Hisnamya Şırçani Istanbulahay Kırki 1923-1972", Şoğagat (İstanbul, 1977, s. 1-99; Cumhuriyetin ilk 50 Yılında Basılan Ermenice Kitaplar Bibliyografyası).

(11) Kumkapı Ermeni Patrikhanesi Arşivinde bulunan bazı Ermeni harfli Türkçe kitaplan incelememiz için izin veren Sayın Patrik Şmork Kalustyan’a burada teşekkür ederim. Ayrıca yardımlannı esirgemeyen ve Türk-Ermeni Edebiyatı ilişkilerine incelemeleriyle uzun yıllar katkıda bulunan dostum Kevork Pamukciyan’a da teşekkürü borç bilirim.

(12) Yararlandığımız kitabevi kataloglan şunlardır: Hovsep Kavaf yan Kütüphanesi Katalogu (İstanbul, 1886); Balentz Kitabevi Katalogu (İstanbul, 1902 ve 1922); Ohannes Kılıcyan Kitabevi Katalogu (İstanbul, 1914-1915); Bimen Zartaryan Kitabevi Katalogu (İstanbul, 1928); Sarkis Hagopyan Kitabevi Katalogu (İstanbul, 1929); A. Yazıciyan Kitabevi Katalogu (İstanbul, 1915); İstanbul’da Amerikan Bible House’da Satılan Kitapların Listesi (İstanbul, 1877, 1926 ve 1927).

(13) Kudüs Ermeni Patrikhanesinde Neşredilen Kitaplar Katalogu (Kudüs, 1882 ve 1933); Triyeste, Viyana ve Filibe Baskıları Mıkhitaristler Kitabevi Katalogu 1776 -1936 (Viyana, 1936); Catalogue des Livres de ITmprimerie de Saint Lazare (Venedik, 1894 ve 1936).

(14) Nasreddin Hoca ve Karagöz metinlerinin yer aldığı Meddah hikâye grubu meddah metinlerine benzemesi bakımından, Enno Littmann’m Halep’te Ermeni harfli Türkçe bir yazmadan aldığı Suretçi Oyunu pek tanınmamıştır. Bunun için bak.: Das Malerspiel. Ein Schattenspiel aus Aleppo nach einer armenisch-türkischen Handschrift (Heidelberg, 1918). Sultan Abdülaziz döneminde saraya alman meddah ve vantrilog (kamından konuşan) Kurban Hovsep ( ? -1903) için bak.: Hırçagavor Vorovaynakhos Kurban Hovsep yev İr Zamanahıraş Portzeri (İstanbul, 1931, Ünlü Vantrilog Kurban Hovsep ve Hayrette Bırakan Oyunları). Kurban Hovsep’in bu hayret verici oyunları arasında pire sesi çıkarmak, sanki hayvanat bahçesine girmişsiniz hissini bırakan sesler çıkarmak gibi hünerleri varmış. Hatta sarayda verilen bir ziyafette, öyle bir an sesi çıkarmış ki davetliler arı kovanı boşaldı diye ürküp, başlanna sahan kapaklarını geçirmiş. 19. yy.’da meddahlar tarafından en çok söylenen hikâyeler arasında Bekri Mustafa pek tutulmuştur. Ermenice’ye çevrilmiş olan Bekri Mustafa. Anekdotner Sırakhosutyunner Zıruytzner yev Zıvarcalikner, Çev. :Zareh Nemtze (İstanbul,. 1927; Bekri Mustafa Anektodlar, Latifeler, Söylentiler) adlı kitap Himmetzade’nin Bekri Mustafa (İstanbul, 1922)’sm- dan çevrilmiş olabilir. Keza Bekri Mustafa için bak.: Georg Jacob, "Traditionen ûber Bekri Mustafa", Keleti Szemle (Cilt V, 1904, s. 271-276).

(15) Lüleci Ahmed’in kimliği kesin olarak bilinmiyor. Yalnız Avedis Berberyan’ın Batmutyun Hayots 1772-1860 (İstanbul, 1871, s. 474-475; Ermeni Tarihi)’indeki bir kayda göre: 4 Ekim 1826’da Lüleci Ahmed adlı birisi ve eski yeniçerilerden kalma 300 kişiden bazıları Asakir-i Mansure’ye dahil olmuşlar. Bunlar şehirde gizlice kargaşalık çıkarmak ve kaldırılan Yeniçeri Ocağı’nı yeniden kurmak istiyorlardı. Bu sırada Vanlı Ermeni bir ayvaz bunları ihbar eder. Adamlar birer birer yakalanarak Serasker Kapısına getirilip tevkif olunurlar. Gece yansı boğdurulup öküz arabalarına konup denize atılırlar. Ermeni ayvaza bir beygir ve çeşitli hediyeler verilip derhal Van’a gönderilir.

(16) Ermenice’ye, Pakarat Tevyan (1893-1967) tarafından çevrilen, Nasreddin Hocayi Giankı Mangutyunm u Tıbrotzagani Şırçanı (İstanbul, 1954; Nasreddin Hoca’nın Hayatı, Çocukluğu ve Talebelik Dönemi) adlı eser tahminimize göre Kemalettin Şükrü’nün, Nasreddin Hoca. I - Çocukluk ve Mektep Hayatı. II - Gençlik ve Medrese Hayatı. Ill - Nasreddin Hoca ve Timurleng. IV - İhtiyarlığı ve Kadılığı (İstanbul, 1930-1931) adlı kitabının ilk iki cildidir. Ayrıca bir de Ermenice Hoca’nın hikâyeleri için bak.: Lucile Vartanian, "Armenian stories of Hodja", California Folklore Quarterly (Cilt 2, 1973, s. 27-33).

(17) Burada ancak bugüne kadar tanınmamış bir iki destanın isimlerini vermekle yetineceğiz. Gerek yazma gerekse basma eserlerde dağınık bir halde hayli destan bulunmaktadır. Bunları yayımlamak için üzerlerinde çalışmaktayız. Rıza Tevfik, "Çok Acaip Bir Destan Numunesi" adı altında (Yenisabah, 23 II. Kânun 1944) Beyrut’ta bulunduğu sırada orada Ohannes Uncuyan adında Anadolu Ermenilerinden biri tarafından yayımlanan, "Âlemin Siyaseti ve II. Dünya Harbi’nin Meseleleriyle" ilgili 24 dörtlük halinde bir destanı yayımlanmıştır. Rıza Tevfik, destanın bazı dizelerini çıkarmıştır. Aynca bak.,: Abdullah Uçman, Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı ile İlgili Makaleleri (Ankara, 1982, s. 368).

---